ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ
EN |GR Search Bar

KEIMENA

 

Στη φιλμοθήκη του ΙΠΑ-ΜΙΕΤ περιλαμβάνονται μικροφωτογραφήσεις 9 φακέλων του Αρχείου της Ι. Μονής Ευαγγελισμού Σκιάθου, που περιέχουν λυτά έγγραφα του 18ου και των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Τα έγγραφα αυτά (αφιερωτήρια, διαθήκες, προικοσύμφωνα, πωλητήρια, κατάστιχα, συμφωνητικά, ομολογίες δανείων, εξοφλητικές αποδείξεις κλπ.) αποτελούν πολύτιμη πηγή για την κατανόηση της προεπαναστατικής κοινωνίας του Κάστρου, προς την οποία στρέφει συχνά το βλέμμα ο Παπαδιαμάντης. Από αυτά αντλούμε πληροφορίες για τις γενεαλογίες των Σκιαθιτών (του ίδιου του Παπαδιαμάντη αλλά και των ηρώων των, που ταυτίζονται σε ορισμένες περιπτώσεις με τους συντάκτες των εγγράφων), για τα παλαιά συμβάντα που ενέπνευσαν υποθέσεις διηγημάτων, για τα σκιαθίτικα τοπωνύμια, για τα μισο-ερειπωμένα ήδη στα χρόνια του Παπαδιαμάντη ναΰδρια και μονύδρια, όπου εκτυλίσσονται πολλές σκηνές του έργου του, καθώς και για τον τρόπο ζωής και τα ήθη των «πρωτινών ή παλαιϊνών» ανθρώπων, που διασώζονται ακόμη στα χρόνια του Παπαδιαμάντη από κάποιους αρχαϊκούς ήρωες των διηγημάτων του.

*Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της παρουσίασης της κ. Λαμπρινής Τριανταφυλλοπούλου στο «Ετήσιο Ερευνητικό Εργαστήριο του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ – ‘Λίνος Πολίτης’» με Θέμα: “Η συμβολή του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ στην επιστημονική έρευνα”, που πραγματοποιήθηκε στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ την Πέμπτη 13 Ιουνίου 2024.

 

 

Με αφορμή την γιορτή του Αγίου Νικολάου παρουσιάζουμε ένα σύντομο αφιέρωμα στην ελληνική παρουσία στη Βενετία, εκεί όπου το 1498 οι Έλληνες ‘μέτοικοι’ ιδρύουν την Αδελφότητά τους κάτω από το όνομα και την προστασία του Αγίου ως Scuola di San Nicolò della nazion Greca.

 

 

Για την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας παρουσιάζουμε μία χειρόγραφη Μεταφυσική του 19ου από τις συλλογές του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ και περιγράφουμε τη σχέση της με κείμενα και πρόσωπα που συνδέονται με τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό.

 

1η Σεπτέμβρη  –  Καλή βυζαντινή πρωτοχρονιά!

Την 1η Σεπτέμβρη γιορτάζεται στις ελληνορθόδοξες εκκλησίες μέχρι σήμερα η αρχή της ινδίκτου. Αποτελούσε την πρώτη του έτους για την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Βυζάντιο. Αλλά δεν ήταν ούτε βυζαντινή ούτε εκκλησιαστική η προέλευσή της. Παραθέτουμε λίγα στοιχεία για την ημέρα, με αφορμή τεκμήρια από το Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ.

 

Η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος στους αποστόλους αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη. Στις συλλογές του Ιστορικού & Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ φυλάσσεται μια ιδιαίτερη έκδοση του κειμένου της ΚΔ από τον 16ο αιώνα , την οποία παρουσιάζουμε.

 

 

«Στη διάρκεια των πανεπιστημιακών μου σπουδών συνειδητοποίησα ό,τι είχα διάχυτο μέσα μου από παιδί: την αγάπη μου για τη νεοελληνική λογοτεχνία και γλώσσα».

Ο Παναγιώτης Μουλλάς (29.6.1935–11.9.2010) υπήρξε καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στη μακρά επιστημονική και ακαδημαϊκή του πορεία επιδόθηκε στην αρχειακή έρευνα, ασκήθηκε στη μετάφραση, αφοσιώθηκε στη λογοτεχνική κριτική και τη συγγραφή δοκιμίου, διακρίθηκε ως πανεπιστημιακός δάσκαλος. Μαθητής του Λίνου Πολίτη στο Πανεπιστήμιο, μετά το πέρας των σπουδών του ταξίδεψε μαζί του στον Άθω και τα Γρεβενά για τη μελέτη χειρογράφων. Αργότερα, στην Αθήνα, στο πλαίσιο της συνεργασίας τους, ασχολήθηκε με την προετοιμασία της έκδοσης των αυτόγραφων έργων του Σολωμού.

 

Σε ένα αντίτυπο μιας ενδιαφέρουσας έκδοσης του 18ου αιώνα που φυλάσσεται στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ συναντάμε την καταγραφή μιας ανθρώπινης απώλειας και των σχετικών τελετουργικών στη Ζάκυνθο των αρχών του 20ού αιώνα.

 

Μεταξύ των πολύτιμων και σπάνιων εντύπων που, χάρη στη φροντίδα των πρωτεργατών και διευθυνόντων κατά το παρελθόν του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, έχουν συγκεντρωθεί στις συλλογές του βρίσκονται και δύο βιβλία τα οποία ασχολούνται με χρονικούς ορισμούς γύρω από το εκκλησιαστικό έτος, και μάλιστα τη γιορτή του Πάσχα.

 

Η λειτουργία των «ενθυμήσεων», δηλαδή των σημειωμάτων που συναντάμε σε χειρόγραφα, συνεχίστηκε και στην εποχή του έντυπου βιβλίου. Στις ενθυμήσεις αποτυπώνονται γεγονότα τα οποία είχαν ιδιαίτερη σημασία για τον άνθρωπο που κατείχε ή χρησιμοποιούσε το βιβλίο. Σε μια έντυπη έκδοση του 1865 συναντούμε τέτοιες σημειώσεις αφιερωμένες στις γεννήσεις παιδιών της οικογένειας στην οποία πιθανόν ανήκε το βιβλίο.

 

 

Η συλλογή χειρογράφων του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, που οφείλει πολλά στην φροντίδα του φιλολόγου και παλαιογράφου Αγαμέμνονα Τσελίκα, πρώην προϊσταμένου του ΙΠΑ, περιλαμβάνει κώδικες που μας διαφωτίζουν για την παιδεία και εκπαίδευση του ελληνισμού κατά την Τουρκοκρατία.

 

Ο Άγιος Αλέξιος, ο αποκαλούμενος «Άνθρωπος του Θεού», τιμάται τη 17η Μαρτίου κάθε έτους. Γεννήθηκε στη Ρώμη (4ος αι. μ.Χ.), όπου και εκοιμήθη. Η τίμια καρά του δωρήθηκε από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο στην Αγία Λαύρα Καλαβρύτων, όπου φυλάσσεται έως σήμερα ως το αρχαιότερο και πολυτιμότερο κειμήλιο της Μονής και όπου εορτάζεται ετησίως η μνήμη του αγίου. Δύο νέοι χειρόγραφοι μάρτυρες του 17ου αιώνα που διασώζουν το Βίο του έρχονται να εμπλουτίσουν τη σχετική με τον Άγιο Αλέξιο αγιολογική παράδοση (Συλλογή Χειρογράφων του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ).

 

Αν και ο από κοινού εορτασμός των τριών Πατέρων της Εκκλησίας είχε θεσπιστεί ήδη από τα μέσα του 11ου αιώνα, το 1842 καθιερώνεται η 30η Ιανουαρίου ως γιορτή της Παιδείας. Με αφορμή την ημέρα αυτή ανατρέχουμε σε σχετικά τεκμήρια από τις συλλογές του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ.

 

 

Το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης – Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο και το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον – Princeton University Library Special Collections συνδέονται μέσω δύο τεκμηρίων που κοσμούν τις συλλογές τους. Δύο χειρόγραφοι κώδικες, σήμερα ο ένας στην Αθήνα (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, 53) και ο άλλος στο Πρίνστον (Princeton Greek MS 31), γράφτηκαν στο τέλος του 17ου αιώνα από τον ίδιο γραφέα για να περιγράψουν μια σειρά μνημείων στα Ιεροσόλυμα και την Παλαιστίνη τα οποία βρίσκονταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των προσκυνητών των Αγίων Τόπων. [Πρώτη ανακοίνωση στο Consortium of European Research Libraries – CERL Blog: «Illustrated Proskynetaria to the Holy Land: Two Greek manuscript pilgrimage guidebooks» (βλ. link στο τέλος του κειμένου)]

 

Στη σύντομη αυτή παρουσίαση θα επιχειρήσουμε να εισαγάγουμε τον αναγνώστη στο ιστορικοφιλολογικό πλαίσιο της σύνδεσης της γιορτής της Πρωτοχρονιάς με τον Άγιο Βασίλειο χρησιμοποιώντας μεταξύ άλλων και τεκμήρια των συλλογών του ΜΙΕΤ. Αντίθετα από τη διαδεδομένη σύγκλιση έως και ταύτιση της φιγούρας του Σάντα Κλάους /Αγίου Νικολάου με τον Άγιο Βασίλη, όπως φαίνεται π.χ. από το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Η Ελληνική» της 1ης Ιανουαρίου 1927, οι σχετικές φιλολογικές και εικονογραφικές πηγές μάς παρουσιάζουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα.

 

Ένας ευρύτατα διαδεδομένος σύγχρονος «θρύλος» συνδέει τον Santa Claus με την Coca Cola. Ωστόσο η πραγματικότητα δεν είναι ακριβώς έτσι. Η διάσημη και πολύ αγαπητή εικόνα του Santa είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα σύνθεση προχριστιανικών ευρωπαϊκών παραδόσεων και χριστιανικών ιστοριών, που ξεκινά με την αγιολογική παράδοση του Αγίου Νικολάου και διαμορφώνεται στο πέρασμα των αιώνων, με αποκορύφωμα τον 19ο αιώνα, οπότε και φαίνεται να αποκρυσταλλώνεται. Η ταύτισή του στην Ελλάδα με τον Αϊ-Βασίλη αποτελεί ένα ακόμη επεισόδιο της ιστορίας των συνδέσεων και των συνθέσεων αυτών. Με υλικό μεταξύ άλλων και από τις συλλογές του ΜΙΕΤ, θα περιγράψουμε σύντομα την ενδιαφέρουσα αυτή ιστορία.

 

 

Συμπληρώνονται φέτος 70 χρόνια από την επανίδρυση της Αθωνιάδας Ακαδημίας Αγίου Όρους (1953–2023). Η Σχολή ιδρύθηκε στα μέσα του 18ου αιώνα και λειτούργησε για πρώτη φορά το 1749. Το καλοκαίρι του 1753 ο Ευγένιος Βούλγαρης, εξέχουσα πνευματική προσωπικότητα του 18ου αιώνα, αναλαμβάνει τη σχολαρχία του αγιορείτικου εκπαιδευτικού ιδρύματος. Λιγότερο από 6 χρόνια αργότερα ωστόσο, στις αρχές του 1759, υποχρεώνεται σε φυγή. Τους λόγους εξηγεί ο ίδιος σε επιστολή του προς τον πατριάρχη Κύριλλο Ε΄ (Ιαν. 1759), την οποία παραδίδει ένας ακόμη χειρόγραφος, αλλά αθησαύριστος μάρτυρας του κειμένου στα Ιστορικά Αρχεία ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.

 

 

Επ’ ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας για τα Δικαιώματα του Παιδιού, ανατρέχουμε στις ρηξικέλευθες παιδαγωγικές θεωρίες ενός από τους σκαπανείς της νεοελληνικής παιδείας, του πρωτοποριακού διαφωτιστή δασκάλου Ιώσηπου Μοισιόδακα (π. 1725–1800)

 

 

101 χρόνια από την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης (Οκτώβριος 1922) και 100 χρόνια μετά την υπογραφή της Σύμβασης περί Ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών (30 Ιανουαρίου 1923), που σφράγισε τον ξεριζωμό, ένας χειρόγραφος κώδικας, μοναδικό τεκμήριο των αρχών του 19ου αιώνα, μας γυρνάει στην Αδριανούπολη, τη θρακική πρωτεύουσα, εκεί όπου λειτούργησε το Ελληνικό Γυμνάσιο την περίοδο της μεγαλύτερης εκπαιδευτικής άνθισης του ελληνισμού στην Ανατολική Θράκη, κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα έως τους Βαλκανικούς Πολέμους. Μας μεταφέρει ακόμη στη Χίο, σε πολύ παλαιότερη εποχή, για να ανιχνεύσουμε ψηφίδες της ιστορίας εννέα αιώνων (11ος–18ος) του σημαντικότερου μεσαιωνικού μνημείου του νησιού, της Νέας Μονής (Συλλογή Χειρογράφων του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ).

 

 

Μετά από μια σύντομη στρατιωτική εκστρατεία που διήρκεσε μόλις πέντε ημέρες (7–12 Απριλίου 1939), η Ιταλία καταλαμβάνει την Αλβανία, αποκτά τον έλεγχο της Αδριατικής και εύκολη πρόσβαση στη Βαλκανική Χερσόνησο. Αποβλέποντας στην αναβίωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ο Μουσολίνι σχεδιάζει να μετατρέψει ξανά τη Μεσόγειο σε ένα «mare nostrum», όπου η Ιταλία θα διαδραματίζει τον κυρίαρχο ρόλο, αναβαθμίζοντας το κύρος της στην ευρύτερη περιοχή. Η Ελλάδα αναπόφευκτα θα αποτελούσε μέρος του σχεδίου του.

 

Στις 7 Οκτωβρίου 1571 δύο μεγάλοι στόλοι συγκρούονται στις Εχινάδες, στην είσοδο του Πατραϊκού Κόλπου. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη ναυμαχία μετά από εκείνη του Ακτίου, όπως σημειώνουν διάφοροι ιστορικοί, η τελευταία μεγάλη με κωπήλατα πλοία. Κυρίως όμως πρόκειται για μια τρομακτική σύγκρουση μεταξύ της χριστιανικής Ευρώπης και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο αντίκτυπός της στις συνειδήσεις των συγχρόνων της και των κατοπινών κατοίκων της Μεσογείου και της Ευρώπης υπήρξε μεγάλος και αποτυπώνεται σε κείμενα που κυκλοφόρησαν σχεδόν ταυτόχρονα με τα γεγονότα. Ένα τέτοιο σπουδαίο τεκμήριο βρίσκεται στις συλλογές του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ.

 

«Δεν είναι ανάγκη να το επαναλάβει κανείς πόση ανεκτίμητη σημασία έχουν οι επιστολές ανθρώπων σημαντικών στην πολιτική ή την πνευματική ζωή, πολύτιμες μαρτυρίες του εσωτερικού τους κόσμου, που μας βοηθούν όσο τίποτ’ άλλο να κατανοήσουμε τις ιδιαίτερες πτυχές της προσωπικότητάς τους. Για τους λογοτέχνες και τους ποιητές έχουν οι επιστολές κι ένα παραπάνω θέλγητρο, πως είναι κομμάτια βγαλμένα από το χέρι τους, αν όχι τη στιγμή της πνευματικής δημιουργίας, όμως τη στιγμή της οικειότερης επαφής με πρόσωπα συγγενικά ή φιλικά».

 

Με αφορμή την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου, ταξιδεύουμε στα Ιεροσόλυμα για να θυμηθούμε την ομώνυμη Θεολογική Σχολή του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων.

 

 

Μεταξύ των παλαιτύπων των συλλογών του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ φυλάσσεται και η μετάφραση από τον Ευγένιου Βούλγαρη του Κεκραγαρίου του Ιερού Αυγουστίνου. Μια υπόθεση για μια κτητορική επιγραφή σε αυτό μας οδηγεί στη Σύρο και στο έργο των προτεσταντών μισιοναρίων. Με αφορμή την επέτειο της γέννησης του Ευγένιου Βούλγαρη (10 ή 11 Αυγούστου 1716), παρουσιάζουμε το σχετικό αντίτυπο του ΙΠΑ/ΜΙΕΤ.

 

 

 

Με αφορμή την έρευνα και τη μεταγραφή των κωδίκων της κωμόπολης Ποταμού (μετέπειτα Πλωμαρίου) και συγκεκριμένα του κώδικα 10, που καλύπτει την περίοδο 1840–1912 και φυλάσσεται σε μικροφίλμ στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ), προκύπτουν σημαντικά στοιχεία για την πλούσια οικονομική και, κυρίως, εκπαιδευτική δραστηριότητα της συγκεκριμένης κοινότητας.

 

 

Τα χρόνια που ακολούθησαν την Άλωση έως το β΄ μισό του 16ου αιώνα χαρακτηρίστηκαν από την απουσία οποιασδήποτε μορφής οργανωμένης εκπαίδευσης, σημαδεύτηκαν από πνευματική αδράνεια, έκαναν αισθητή την απαιδευσία των Ελλήνων στον υπό οθωμανική κυριαρχία ελληνικό χώρο. Για όσους Έλληνες ανησυχούσαν ακόμη για την παιδεία των ομοεθνών τους, η ανάγκη χρήσης της κοινής, δημώδους γλώσσας, ως μέσο προσέγγισης, αλλά και διαπαιδαγώγησης των πολλών, έγινε σταδιακά συνειδητή. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται ο μοναχός Αγάπιος Λάνδος ο Κρής (περ. 1595–1656/7). Με μόρφωση, ανήσυχος και ανεξάρτητος χαρακτήρας, περιηγήθηκε πολλές περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας, όπου έδρασε ως ιεροκήρυκας, ενώ παράλληλα ανέπτυξε πλούσια συγγραφική δράση. Οδεύοντας προς τον Δεκαπενταύγουστο, με αφορμή ένα πρόσφατα ταυτισμένο παλαιό έντυπο της Συλλογής Παπακώστα στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ και μια νέα έκδοση του ΜΙΕΤ, θα αναφερθούμε στο έργο του ως ενός από τους παραγωγικότερους εκφραστές του δημώδους πεζού λόγου.

 

Το πρωί της 16ης Ιουλίου του 1054 ένας δυτικός καρδινάλιος διασχίζει τη Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης και μπροστά στα έκπληκτα μάτια των παρισταμένων αφήνει ένα έγγραφο πάνω στην Αγία Τράπεζα. Αν και η πράξη ξενίζει, το ίδιο το έγγραφο αντιμετωπίζεται με περιφρόνηση και πετιέται στο δρόμο. Θα αποτελέσει όμως στο εξής το σημείο αναφοράς της οριστικής διάστασης μεταξύ Ανατολής και Δύσης, με απροσδιόριστες συνέπειες για την Ευρώπη ως και σήμερα. Είναι η αρχή του Μεγάλου Σχίσματος. Με αφορμή αυτό το γεγονός, παρουσιάζουμε σχετικά τεκμήρια του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ.

Ο χαράκτης Γιάννης Κεφαλληνός γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στις 12 Ιουλίου 1894. Ξεκίνησε σπουδές μηχανικού στη Γάνδη, τις οποίες εγκατέλειψε νωρίς για να αφιερωθεί στη ζωγραφική. Σπούδασε Καλές Τέχνες στο Παρίσι και το 1931 διορίστηκε καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, όπου δημιούργησε το Εργαστήριο Χαρακτικής. Στο τελευταίο έτος σπουδών οι μαθητές διδάσκονταν την εφαρμογή της χαρακτικής στην τυπογραφία και τη διακόσμηση του βιβλίου. «Έργο επιμέλειας, υπομονής και αγάπης, κάθε φορά και νέο, σειράς τεχνιτών που όλοι ―σχεδόν άγνωστοι― στάθηκαν αντάξιοι της ανθρωπότητας», το τυπωμένο βιβλίο «καθρεφτίζει τις τάσεις και τις αμφιβολίες όλων των εποχών».

 
«Ὁ παρὼν βίος, τουτέστιν ἡ παροῦσα μας ζωή, Πανήγυρις λέγεται … Ὅσοι λοιπὸν εἰς ταύτην τὴν τοῦ βίου Πανήγυριν εὑρισκόμεσθαν, τουτέστι τῆς ζωῆς, ἀς κάμωμεν νὰ ἀγοράσωμεν τὰ πλέον πολυτίμητα τῶν πραγμάτων … ἰδοὺ ὁποῦ εὑρίσκομεν τοὺς Μαργαρίτας τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου». Λόγοι παραινετικοί Ιωάννου του Χρυσοστόμου σε δύο βενετικές εκδόσεις του αιώνα (ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, Συλλογές εντύπων).
 

Με αφορμή τη γιορτή της Γέννησης του Προδρόμου στις 24 Ιουνίου, ανασύρουμε σχετικά τεκμήρια από τις συλλογές του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου.

 

 

«Νὰ δώσῃς ἀγαθοὺς πολίτας εἰς τὴν πατρίδα, νὰ προσφέρῃς πρὸς τὸν Θεὸν ψυχὰς ἀξίας αὐτοῦ, ἰδοὺ τὸ ἔργον σου, ἐὰν ἀποκτήσῃς τέκνα». Διαβάζουμε τις ηθικές προτροπές για το ρόλο του πατέρα σε ένα ηθικό εγχειρίδιο του 19ου αιώνα, αντίτυπο του οποίου φυλάσσεται στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ.

 


Με αφορμή τη γιορτή του Αγίου Πνεύματος και της Αγίας Τριάδος, ξεφυλλίζουμε ένα πολύ ενδιαφέρον μεταβυζαντινό χειρόγραφο της συλλογής του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ. Μεταξύ των περιεχoμένων του συναντάμε και μια «Ἑρμηνεία περὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος».

 

Πώς περιηγούνταν άραγε τους Αγίους Τόπους οι ευλαβείς προσκυνητές την εποχή που δεν υπήρχαν ακόμη ταξιδιωτικοί οδηγοί με χάρτες και ιλουστρασιόν εικόνες, smartphones, videos και blogs με λεπτομερείς περιγραφές για να κατευθύνουν την επίσκεψή τους; Με αφορμή μια παρουσίαση για τα προσκυνητάρια των Αγίων Τόπων στο πρόσφατο ερευνητικό εργαστήριο του ΙΠΑ / ΜΙΕΤ με τίτλο «Θάλασσα Ευσεβείας. Προσκυνηματικές πρακτικές στην Ανατολική Μεσόγειο, 17ος – 19ος αι.», σας προσκαλούμε να εξερευνήσουμε μαζί την ιδιαίτερη αυτή κατηγορία χειρογράφων και να ξεφυλλίσουμε ένα ξεχωριστό προσκυνητάριο της συλλογής ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, που χάρη στην πλούσια εικονογράφησή του θα μας ταξιδέψει νοερά στα ιερότερα μνημεία της χριστιανοσύνης και θα οδηγήσει τα βήματά μας στις διαδρομές αυτού του μοναδικού αυτού στη ζωή ενός πιστού ταξιδιού.

Στις χώρες των ανατολικών και νότιων Σλάβων η γιορτή των Αγίων Ισαποστόλων Κυρίλλου και Μεθοδίου τιμάται παραδοσιακά με το παλαιό ημερολόγιο, δηλαδή στις 24 Μαΐου. Στη Βουλγαρία εορτάζεται ως η «Ημέρα των Γραμμάτων», στη Ρωσία ως «Ημέρα Σλαβονικής Λογοτεχνίας και Πολιτισμού» και στη Βόρεια Μακεδονία ως «Ημέρα των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, Σλάβων Διαφωτιστών».

 

 

 

Ἡ ἱστορία τῆς ἔρευνας γιὰ τὴν ἀποκωδικοποίηση τῶν μυστικῶν τοῦ Μηχανισμοῦ τῶν Ἀντικυθήρων ἔχει πολλὲς πτυχές. Μία χαρακτηριστικὴ ἰδιαιτερότητά της ἦταν ὅτι ἔφερε κοντὰ πολυάριθμους ἐρευνητές, μὲ ποικίλες εἰδικότητες κι ἀπὸ διάφορα μέρη τοῦ κόσμου, ποὺ ὅλοι μοιράζονταν ἕναν κοινὸ προβληματισμό: Τί ἔκανε τελικὰ αὐτὸ τὸ μηχανάκι; Ταυτόχρονα ἡ ἔρευνα γέννησε ἕναν κοινὸ ἐνθουσιασμὸ γιὰ μιὰ καινοτόμο μέθοδο, ποὺ θὰ ἀξιοποιούσε τὰ μέσα τῆς σύγχρονης τεχνολογίας καὶ ὅπου τὸ κάθε μέλος τῆς ἐρευνητικῆς ὁμάδας καλοῦνταν νὰ συμβάλει μὲ τὸν δικό του τρόπο. Τὸ Ἱστορικὸ καὶ Παλαιογραφικὸ Ἀρχεῖο τοῦ ΜΙΕΤ κλήθηκε να παίξει κι αὐτὸ τὸν δικό του ρόλο στὴν κοινὴ προσπάθεια, ἕναν ρόλο διόλου εὐκαταφρόνητο.

Σήμερα, ημέρα μνήμης της αγίας μεγαλομάρτυρος Ειρήνης ανατρέχουμε σε χειρόγραφες και έντυπες πηγές του βίου και του μαρτυρίου της, ανακαλούμε στοιχεία της υμνολογικής και λατρευτικής της παράδοσης και υπενθυμίζουμε τη σημασία ενός εμβληματικού ναού αφιερωμένου στη μνήμη της, που βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, στην οδό Αιόλου, αποτέλεσε τον πρώτο μητροπολιτικό ναό της νέας πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους και συνδέθηκε με ιστορικά γεγονότα του 19ου κυρίως αιώνα.

Η μορφή του Αδαμαντίου Κοραή (1748–1833) είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, την πνευματική κίνηση που ανανέωσε την ελληνική σκέψη και την εθνική ταυτότητα μέσα από την επαφή με τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό και τις φιλοσοφικές ιδέες και τα πολιτικά οράματα που εκφράστηκαν με τη Γαλλική Επανάσταση, με κεντρικό αίτημα την απελευθέρωση και αναγέννηση της Ελλάδας κυρίως μέσα από την καλλιέργεια ελεύθερων πολιτών, μετόχων της ελληνικής παιδείας και πολιτισμού.[1] Τιμώντας τον, θα αναφερθούμε πολύ σύντομα σε ορισμένα βιβλία του που ανήκουν στη συλλογή του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ.

Την Παρασκευή της εβδομάδας μετά το Πάσχα, της Διακαινησίμου, όπως ονομάζεται, εορτάζεται η Ζωοδόχος Πηγή. Στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ μπορούμε να εντοπίσουμε λειτουργικές οδηγίες και άλλα στοιχεία που σχετίζονται με αυτή την ημέρα, μέσα από χειρόγραφα, έντυπα και χάρτες.

Στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ, μεταξύ των μουσικών χειρογράφων της συλλογής, φυλάσσεται και μια μουσική ανθολογία που τοποθετείται στα τέλη του 18ου αιώνα και περιλαμβάνει κυρίως «εξηγήσεις» ενός σημαντικού μεταβυζαντινού μουσικού, του Πέτρου Πελοποννήσιου, του επιλεγόμενου Λαμπαδάριου (ακμή 1760–1777 περ.). Στα φφ. 93v-94v καταγράφεται, με την επιγραφή «Εἰς τὸν Ἐπιτάφιον, ἦχος πλ. α΄», η μουσική απόδοση ενός από τα πιο αγαπητά τροπάρια της υμνογραφίας της Μεγάλης Εβδομάδας: «Σὲ τὸν ἀναβαλλόμενον τὸ φῶς ὥσπερ ἱμάτιον…». Το τροπάριο αυτό ακούγεται στους ναούς το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής, αμέσως μετά την τελετή της Αποκαθήλωσης. Η αρχή του, δανεισμένη από τον δεύτερο στίχο του Ψαλμού 103, συνδέεται με μια έκφραση που χρησιμοποιείται στην καθημερινή μας γλώσσα: «του έψαλε τον αναβαλλόμενο». Ίσως εξαιτίας του μήκους και του ύφους του τροπαρίου η φράση συνδέθηκε με την έκφραση επιτιμητικών και δριμειών παρατηρήσεων.

Το 1855, κατά τη διάρκεια της πατριαρχίας του Κυρίλλου Β΄(1845–1872), εκδίδεται στα Ιεροσόλυμα για πρώτη φορά ο «Σιωνίτης Ὑμνῳδός», βιβλίο που αποδείχθηκε ιδιαίτερα δημοφιλές, καθώς γνώρισε αρκετές επανεκδόσεις μέσα στον 19ο αιώνα (1859, 1873, 1883, 1893) και συνέχισε να ανατυπώνεται ακόμη και ως το 2005. Το αντίτυπο που φυλάσσεται στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό του ΜΙΕΤ είναι από την τρίτη έκδοση, του 1873, επί πατριαρχίας Προκοπίου Β΄ (1872–1875).

Ο Γρηγόριος Ε΄ (κατά κόσμον Γεώργιος Αγγελόπουλος) από τη Δημητσάνα (1746) αναρρήθηκε τρεις φορές στον πατριαρχικό θρόνο Κωνσταντινουπόλεως προτού βρει μαρτυρικό θάνατο στις 10 Απριλίου 1821, ανήμερα του Πάσχα. Σήμερα, ημέρα μνήμης του, μια παλαίτυπη έκδοση του ΙΠΑ / ΜΙΕΤ, που περιλαμβάνει τους «Περί ιερωσύνης λόγους» του Ιωάννου Χρυσοστόμου, μας δίνει την αφορμή να αναδείξουμε μια λιγότερο γνωστή πτυχή της δραστηριότητάς του, αυτή της μετάφρασης έργων στη νεοελληνική γλώσσα, την οποία εγκαινίασε ο Γρηγόριος όσο ήταν ακόμη αρχιδιάκονος Σμύρνης (1783) και συνέχισε όταν έγινε πατριάρχης.

Φανταστεῖτε γιὰ μιὰ στιγμὴ νὰ βρισκόσασταν γύρω στὰ 1750–1800 κάπου στὰ Γιάννενα, στὸν Τύρναβο ἢ στὴ Σμύρνη καὶ κάποιος νὰ δεινοπαθοῦσε ἀπὸ ποδάγρα ἢ προστάτη, ἢ κάποια γυναίκα νὰ εἶχε πρήξιμο στοὺς μαστούς, ἢ κάποιος ναυτικὸς νὰ ὑπέφερε ἀπὸ μαλαφράντζα (σύφιλη) — τί θὰ ἔκανε καὶ ποιὸν γιατρὸ νὰ βρεῖ, γιὰ νὰ ἀνακουφιστεῖ καὶ νὰ γιατρευτεῖ; Φανταστεῖτε καὶ πῶς θὰ ἦταν ἕνας γιατρὸς καὶ τί γνώσεις, βοηθήματα καὶ ἐφόδια θὰ εἶχε.

Ο Γεώργιος Θ. Ζώρας (1908–1982) υπήρξε τακτικός καθηγητής της Μεσαιωνικής και Νεότερης Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (1942–1968). Κατέλιπε πλουσιότατη συγγραφική παραγωγή και συνέβαλε αποφασιστικά στην εδραίωση της επιστήμης της Νεοελληνικής Φιλολογίας τον 20ό αιώνα. Βασικό μέλημά του υπήρξε η έκδοση ανέκδοτων δημωδών έργων της βυζαντινής και μεταβυζαντινής γραμματείας. Άριστη ήταν η σχέση του με τον καθ. Λίνο Πολίτη. Στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο (ΙΠΑ) του ΜΙΕΤ εντάχθηκε η συλλογή μικροταινιών του (χειρογράφων, παλαιτύπων, αρχειακού υλικού), που καταδεικνύει ως μέθοδο εργασίας του Γ. Θ. Ζώρα τη συστηματική προσφυγή στη μελέτη των πηγών (δωρεά κ. Γεράσιμου Ζώρα).

Σήμερα, Ε΄ Κυριακή των Νηστειών, στρέφουμε την προσοχή μας στον Κεφαλλονίτη Ηλία Μηνιάτη (1669–1714), επίσκοπο Καλαβρύτων και Κερνίκης, τον σπουδαιότερο ίσως εκκλησιαστικό ρήτορα της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Ο Ηλίας Μηνιάτης έφυγε από τη ζωή σε νεαρή ηλικία (45 ετών), αφήνοντας στον πατέρα του, πρωτοπαπά Φραγκίσκο, το βαρύ χρέος της συγκέντρωσης και δημοσίευσης του πλούσιου κηρυκτικού του έργου μέσα από τα χειρόγραφα κατάλοιπά του. Το 1716, δύο χρόνια μόλις μετά το θάνατο του Ηλία Μηνιάτη, δημοσιεύτηκε στη Βενετία, σε επιμέλεια του πατέρα του, η 1η έκδοση του έργου του «Διδαχαὶ εἰς τὴν Ἁγίαν καὶ Μεγάλην Τεσσαρακοστήν, καὶ εἰς ἄλλας ἐπισήμους ἑορτάς, μετὰ καί τινων πανηγυρικῶν λόγων» που σημείωσε μεγάλη επιτυχία, επηρέασε τους ομότεχνούς του και επανεκδόθηκε έκτοτε κατ’ επανάληψη. Τρεις διαφορετικές ομιλίες αφιερωμένες στη σημερινή Κυριακή περιλαμβάνονται στην εν λόγω σπάνια έκδοση, αντίτυπο της οποίας φυλάσσεται στη συλλογή εντύπων Παπακώστα που απόκειται στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ και παρουσιάζεται εδώ για πρώτη φορά.

Ο «Ακάθιστος ύμνος» ή «Χαιρετισμοί» ή «Είκοσι τέσσερις οίκοι της Θεοτόκου» είναι ένα υμνογραφικό ποίημα, το οποίο αποτελεί τον πυρήνα της ακολουθίας που τελείται τις Παρασκευές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής προ του Πάσχα στους ελληνορθόδοξους ναούς. Αφιερωμένο στην Παναγία, θεωρείται αριστούργημα της βυζαντινής υμνογραφίας. Στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ φυλάσσεται χειρόγραφο του 18ου αιώνα (ΙΠΑ/ΜΙΕΤ, χφ. 72) που περιέχει συλλογή ευχών για χρήση από τους πιστούς. Κάποιος κατοπινός κτήτορας, όπως διαπιστώνεται από τη διατάραξη της παλαιάς αρίθμησης των φύλλων, πρόσθεσε τους «Χαιρετισμούς», ενώ πρόταξε επιπλέον ένα φύλλο με έντυπη εικόνα της Παναγίας, αποσπασμένη από έντυπη έκδοση του 1751.

Η τέταρτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής προ του Πάσχα είναι αφιερωμένη στον Ιωάννη της Κλίμακος. Στη συλλογή Παλαιτύπων και Σπανίων του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ φυλάσσεται ένα αντίτυπο της μετάφρασης της Κλίμακος του Ιωάννη από τον Μάξιμο Μαργούνιο, τυπωμένο στη Βενετία το 1590.

Στις 15 Μαρτίου 1909 γεννήθηκε στο Καστελλόριζο ο Γεώργιος Ι. Μαύρος, ο οποίος, μεταξύ άλλων σπουδαίων αξιωμάτων που κατέλαβε στην πολιτική και οικονομική ζωή του τόπου, διετέλεσε Διοικητής της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος κατά την περίοδο 1964–1966. Το 1966, με δική του πρωτοβουλία, ιδρύθηκε το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο (ΙΠΑ) του ΜΙΕΤ φυλάσσονται δύο βιβλία-τετράδια τήρησης αντιγράφων επιστολών του εμπόρου από το Καστελλόριζο, Ιωάννη Γεωργίου Μαύρου, πατέρα του σπουδαίου πολιτικού Γεωργίου Μαύρου. Ο Ι. Μαύρος υπήρξε δραστήριος Έλληνας έμπορος, ευφυής, οργανωτικός, αποφασιστικός, με πρακτικό και διορατικό νου. Η αναδίφηση των επιστολών των δύο βιβλίων αποκαλύπτει στοιχεία, όχι μόνο για τις εμπορικές δραστηριότητες του Ι. Μαύρου, αλλά και για το γενικότερο περιβάλλον, οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό, τα εμπορικά και κοινωνικά δίκτυα, τη λειτουργία των θεσμών, την τοπική ιστορία και βέβαια την οικογενειακή ιστορία των πρωταγωνιστών. Στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ φυλάσσονται επίσης αντίτυπα δημοσιευμένων λόγων του Γεωργίου Μαύρου ως βουλευτή. Μέσα από αυτά διακρίνουμε το ζωηρό ενδιαφέρον του για την οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου.

Με αφορμή την ανακήρυξη της 24ης Ιανουαρίου ως Διεθνούς Ημέρας Εκπαίδευσης, ανατρέχουμε στο Αρχείο του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, μέρος του οποίου φυλάσσεται σε μικροφίλμ στο ΙΠΑ-ΜΙΕΤ, και αναδεικνύουμε τον ρόλο του Αγιοταφικού Παρθεναγωγείου στην εκπαίδευση των ορθόδοξων γυναικών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.

Τιμώντας την παγκόσμια ημέρα Φιλοσοφίας για το έτος 2022, παρουσιάζουμε δύο χειρόγραφα της Συλλογής Πέζαρου στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ με την Εἰσαγωγή Λογικῆς του Γεωργίου Σουγδουρή και υπενθυμίζουμε τη σημασία του έργου για τη σπουδή της φιλοσοφίας στην εκπαίδευση κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο Γεώργιος Σουγδουρής, ηπειρώτης λόγιος από τα Ιωάννινα (μέσα 17ου αι.-1725), ερμήνευσε και δίδαξε το αριστοτελικό έργο. Η Εἰσαγωγή Λογικῆς είναι ένα προπαρασκευαστικό στη σπουδή των επιστημών και της φιλοσοφίας εγχειρίδιο που συνέταξε χάριν των μαθητών του. Ένα ‘προπύλαιον’ της φιλοσοφίας που διαδόθηκε ευρύτατα στα σχολεία του υπόδουλου Ελληνισμού τον 18ο αιώνα, αντιγράφτηκε σε μεγάλο αριθμό χειρογράφων που σώζονται ακόμη σήμερα και τυπώθηκε για πρώτη φορά στη Βιέννη το 1792 με επιμέλεια του γιαννιώτη Αθανασίου Ψαλίδα, δαπάνῃ του Κυπρίου Ιωάννη Καρατζά, ενός εκ των συντρόφων του Ρήγα, για την ωφέλεια του Γένους.

Ένα τμήμα της τρέχουσας Έκθεσης του ΜΙΕΤ στο Παλαιό Χρηματιστήριο της Αθήνας (Πεσμαζόγλου 1) είναι αφιερωμένο στη Βιβλιοθήκη του Δασκάλου Ιωάννη Πέζαρου και παρουσιάζει στους επισκέπτες ορισμένα από τα Παλαίτυπα και Σπάνια έντυπα της Συλλογής του. Με την αφορμή αυτή, παραθέτουμε παρακάτω μία συνοπτική επισκόπηση του περιεχομένου της Συλλογής Εντύπων Πέζαρου.

Μεταξύ των χειρογράφων της συλλογής του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου που συμπεριλαμβάνονται στην έκθεση του ΜΙΕΤ «Πώς μάθαιναν οι Έλληνες γράμματα από την Άλωση μέχρι την Επανάσταση» που φιλοξενείται στο Παλαιό Χρηματιστήριο (Πεσμαζόγλου 1), ένα μαθηματάριο ξεχωρίζει για την καλαισθησία του και για την ιστορία του, που συνδέεται με τον Ελληνισμό στη Μαύρη Θάλασσα, την Κωνσταντινούπολη και την Μικρά Ασία.


 

Back Πίσω Print