Το 1966, επί Διοικήσεως Γεωργίου Μαύρου, η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος (ΕΤΕ), στο πλαίσιο του εορτασμού των 125 χρόνων από την ίδρυσή της, αποφάσισε να δημιουργήσει ένα μορφωτικό-πολιτιστικό ίδρυμα με σκοπό να συμβάλει στην ανάπτυξη των γραμμάτων, των επιστημών και των καλών τεχνών. Το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης συστάθηκε πράγματι με το Διάταγμα 311 της 1ης Απριλίου 1966.
Αρχικά στεγαζόταν σε διάφορα κτίρια της ΕΤΕ, ενώ το 1984 μεταφέρθηκε στη σημερινή του έδρα, στο θαυμάσιο κτίριο της οδού Θουκυδίδου 13 στην Πλάκα, το οποίο εμφανίζει χαρακτηριστική διάταξη αθηναϊκού σπιτιού των αρχών του 19ου αιώνα, θυμίζοντας το αίθριο και τη στοά της αρχαίας ελληνικής οικίας. Σύμφωνα με τις σωζόμενες πληροφορίες, το κτίριο ανεγέρθηκε επί Τουρκοκρατίας πάνω σε θεμέλια προγενέστερου κτίσματος. Μετά την απελευθέρωση χρησιμοποιήθηκε διαδοχικά ως ξενοδοχείο και σχολείο (Β΄ και Γ΄ Γυμνάσιο Αθηνών). Από τις αρχές του 20ού αιώνα στέγαζε το Κακουργιοδικείο Αθηνών, ενώ από το 1922 φιλοξενούσε οικογένειες προσφύγων από τη Μ. Ασία. Το 1958 κατασχέθηκε από το ΙΚΑ και έναν χρόνο αργότερα περιήλθε με πλειστηριασμό στην ΕΤΕ, η οποία αργότερα το αποκατέστησε εκ βάθρων.
Το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο του Ιδρύματος το αποτελούσαν οι πανεπιστημιακοί καθηγητές Ιωάννης Κακριδής και Λίνος Πολίτης, ο συγγραφέας Παντελής Πρεβελάκης, ο Πρέσβης 'Αγγελος Βλάχος, ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών Λεωνίδας Φιλιππίδης και ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, τότε Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών. Διευθυντής του Ιδρύματος ανέλαβε ο Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλης, συγγραφέας, διακεκριμένος επιμελητής εκδόσεων και στέλεχος της ΕΤΕ. Από τον Μάιο του 1966 μέχρι τον Απρίλιο του 1967, το Διοικητικό Συμβούλιο σχεδίασε τη δράση του Ιδρύματος για τα επόμενα χρόνια. Τη λαμπρή αυτή έναρξη όμως την ανέκοψε βίαια το στρατιωτικό πραξικόπημα, αφού το δικτατορικό καθεστώς απέλυσε τον Διευθυντή του Ιδρύματος και αντικατέστησε βάναυσα όσα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου δεν είχαν παραιτηθεί. Το μακρόπνοο εκείνο πρόγραμμα έμελλε λοιπόν να ευοδωθεί μόλις μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας.
Το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, το ΜΙΕΤ, όπως έγινε γνωστό με το ακρωνύμιό του στο ευρύτερο κοινό, αρχίζει ουσιαστικά τη δράση του από το 1974, όταν ο Γεώργιος Μαύρος, τότε Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης, με νομοθετική ρύθμιση επαναφέρει τη διασαλευμένη τάξη στο Ίδρυμα, αποκαθιστώντας το προδικτατορικό Συμβούλιο και τον απολυμένο Διευθυντή του Ιδρύματος Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλη, ο οποίος θα παραμείνει στη θέση αυτή μέχρι τον θάνατό του (Μάρτιος 1998).
Το 1995, η Ακαδημία Αθηνών απένειμε στο ΜΙΕΤ το Αργυρό Μετάλλιο για τη συνολική προσφορά του στην πνευματική ζωή του τόπου, «ότι επί τριάκοντα έτη την επιστήμην, τας καλάς τέχνας και τα γράμματα εξόχως προάγει, εκδόσεσί τε, εκθέσεσι και μεταφράσεσι, πολλού λόγου αξίων έργων».
Η παρουσία του ΜΙΕΤ στο πεδίο των γραμμάτων χρονολογείται από το τέλος του 1977, όταν κυκλοφόρησαν οι πρώτες του εκδόσεις, οι οποίες, σύμφωνα με τους καταστατικούς του σκοπούς, προορίζονται να καλύψουν κυρίως διδακτικές ανάγκες των πανεπιστημίων, αλλά και ευρύτερα βιβλιογραφικά κενά. Έκτοτε το ΜΙΕΤ επιλέγει και εκδίδει έργα που, λόγω κόστους ή άλλων ειδικών αναγκών, δεν είναι δυνατόν να τα αναλάβουν οι εμπορικοί εκδοτικοί οίκοι. Στο μεταξύ, πολλές από τις περίπου 500 εκδόσεις του ΜΙΕΤ έχουν εισαχθεί ως διδακτικά εγχειρίδια στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. Ωστόσο, σταθερός πόλος προσανατολισμού παραμένει επίσης ο μέσος αναγνώστης, ο φιλομαθής κάθε ηλικίας ή κοινωνικής τάξης, ο οποίος επιθυμεί να μορφωθεί ή να διευρύνει την παιδεία του σε οποιονδήποτε από τους κλάδους τους οποίους καλύπτει το εκδοτικό πρόγραμμα του ΜΙΕΤ.
Οι εκδόσεις του ΜΙΕΤ διακρίνονται τόσο για την εύστοχη επιλογή των τίτλων όσο και για την υψηλή τους ποιότητα, γι’ αυτό και έχουν δίκαια κερδίσει την αναγνώριση του ελληνικού αλλά και του παγκόσμιου κοινού. Η συγγραφή ή η μετάφραση των έργων ανατίθεται σε ειδικούς επιστήμονες, ενώ η εξαιρετικά φροντισμένη επιμέλεια των εκδόσεων δημιούργησε ένα υψηλό πρότυπο, συμβάλλοντας στην ποιοτική αναβάθμιση της εγχώριας εκδοτικής παραγωγής.
Η προσφορά του ΜΙΕΤ επεκτείνεται επίσης στους τομείς των επιστημών και των καλών τεχνών με πολλές και ποικίλες μορφές:
Συλλογή έργων τέχνης με διαρκή εμπλουτισμό και διοργάνωση εκθέσεων
Το ΜΙΕΤ άρχισε συστηματικά να αγοράζει έργα τέχνης με στόχο τη συγκρότηση συλλογής έργων ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής και σχεδίων, η οποία θα αντιπροσωπεύει κατά το δυνατόν τις νεότερες και σύγχρονες τάσεις της νεοελληνικής καλλιτεχνικής παραγωγής. Η Συλλογή εμπλουτίζεται συνεχώς με αγορές, αλλά και κυρίως με δωρεές καλλιτεχνών.
Δύο μεγάλα Πολιτιστικά Κέντρα στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη
Τα δύο Πολιτιστικά Κέντρα, το Μέγαρο Εϋνάρδου στην Αθήνα και η Βίλα Καπαντζή στη Θεσσαλονίκη, φιλοξενούν κατά κύριο λόγο τις μεγάλες εκθέσεις του Ιδρύματος. Πρόκειται για κτίρια-κοσμήματα για τις δύο πόλεις, τα οποία η Εθνική Τράπεζα παραχώρησε στο ΜΙΕΤ.
Αρχείο Χαρτογραφίας του Ελληνικού Χώρου
Το Αρχείο Χαρτογραφίας του Ελληνικού Χώρου ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 2003 χάρη σε δωρεά του Βίκτωρος και της Νιόβης Μελά. Η σπάνια συλλογή του ζεύγους Μελά περιλαμβάνει περίπου 200 έντυπους χάρτες από τον 16ο μέχρι και τον 18ο αιώνα, παλαιούς άτλαντες, γεωγραφικά εγχειρίδια καθώς και ένα αυθεντικό αντίτυπο της Χάρτας του Ρήγα σε άριστη κατάσταση. Με πυρήνα αυτή τη συλλογή, το ΜΙΕΤ εμπλουτίζει συστηματικά το Αρχείο με αγορές υλικού.
Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο
Ιδρύθηκε το 1974 από τον καθηγητή Λίνο Πολίτη. Σκοπός του είναι η σύσταση και η οργάνωση αρχείου μικροταινιών από χειρόγραφους κώδικες και ιστορικά αρχεία του ελληνικού χώρου· επίσης, η παροχή συμβουλών και πληροφοριών σχετικά με τη μελέτη των ελληνικών χειρογράφων, καθώς και η επιστημονική συνεργασία με άλλους επιστημονικούς φορείς. Από τη σύστασή του έως σήμερα έχει εκτελέσει πάνω από 250 επιστημονικές αποστολές κατά τις οποίες έχουν φωτογραφηθεί 9.500 περίπου χειρόγραφα και 20 μεγάλα ιστορικά αρχεία.
Μαθήματα ελληνικής παλαιογραφίας
Τα μαθήματα παρέχονται δωρεάν και απευθύνονται σε όσους θέλουν να έρθουν σε επαφή με τις γραπτές πηγές της Ιστορίας και της Φιλολογίας, αλλά και γενικότερα της γραπτής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Εργαστήριο Συντήρησης Χάρτινου Υλικού
Το Εργαστήριο Συντήρησης Χάρτινου Υλικού ιδρύθηκετο 1986 με ειδικότητα τη συντήρηση βιβλιακού και αρχειακού υλικού καθώς και χάρτινων έργων τέχνης. Κύριο μέλημά του είναι η συντήρηση των Συλλογών του ΜΙΕΤ και η μουσειακή υποστήριξη των πολιτιστικών εκδηλώσεών του.
Εργαστήρι για επιμελητές εκδόσεων
Το εργαστήρι, διετούς φοίτησης, απευθύνεται σε νέους πτυχιούχους πανεπιστημιακών σχολών που επιθυμούν να ασχοληθούν επαγγελματικά με την επιμέλεια εκδόσεων. Ο θεσμός λειτουργεί από το 2003, και τα μαθήματα παρέχονται δωρεάν.
Κληροδότημα Αλέξη Μινωτή εις μνήμην Κατίνας Παξινού
Το Κληροδότημα είναι κεφάλαιο αυτοτελούς διαχείρισης και υπάγεται στην εποπτεία των Υπουργείου Οικονομικών καθώς και του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού. Ως διαχειριστής του Κληροδοτήματος, το ΜΙΕΤ προκηρύσσει κατ’ έτος υποτροφίες για σπουδαστές από όλους τους τομείς και τις ειδικότητες της θεατρικής τέχνης, εκδίδει μελέτες για την ιστορία και τη θεωρία του θεάτρου, καθώς και μεταφράσεις έργων του κλασικού ρεπερτορίου, και τέλος λειτουργεί το Μουσείο και το Αρχείο Παξινού-Μινωτή για τους ερευνητές και το ευρύτερο κοινό.
Βραβείο στη μνήμη του Παναγιώτη Μουλλά
Το ΜΙΕΤ, για να τιμήσει τη μνήμη του Παναγιώτη Μουλλά, απονέμει κάθε χρόνο βραβείο, συνοδευόμενο από χρηματικό έπαθλο, για τη συγγραφή μελέτης από μεταπτυχιακό φοιτητή της νέας ελληνικής ή της συγκριτικής φιλολογίας με θέμα από τη νεοελληνική γραμματεία.
Δύο μεγάλα βιβλιοπωλεία στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη
Στα βιβλιοπωλεία μας διατίθενται όχι μόνον οι εκδόσεις του ΜΙΕΤ, αλλά και οι εκδόσεις όλων των αξιόλογων μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων, οργανισμών και πανεπιστημίων της χώρας. Παράλληλα, πραγματοποιούνται συστηματικά εκθέσεις, διαλέξεις και βιβλιοπαρουσιάσεις.
Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο
Το ΕΛΙΑ ιδρύθηκε το 1980 με τη μορφή μη κερδοσκοπικού σωματείου και από το 2009 αποτελεί τμήμα του ΜΙΕΤ. Το ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ είναι μία από τις βασικότερες εστίες προαγωγής και παραγωγής έρευνας στο χώρο των ανθρωπιστικών σπουδών. Κατέχει τον μεγαλύτερο αριθμό αρχείων ιστορικών προσώπων και προσώπων των γραμμάτων και τεχνών σε σύγκριση με οποιονδήποτε ομοειδή φορέα. Στο τμήμα αρχείων αυτή τη στιγμή φυλάσσονται περισσότερα από 1.300 αρχεία. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν αρχεία της Επανάστασης του 1821, αρχεία πρωθυπουργών όπως ο Ε. Βενιζέλος και ο Χ. Τρικούπης, καθώς και αρχεία λογοτεχνών όπως ο Α. Βαλαωρίτης, ο Α. Σικελιανός και ο Σ. Τσίρκας.
Συλλογές και Αρχεία του ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ
Τμήμα Ελληνισμού της Αιγύπτου
Περιλαμβάνει φωτογραφικό υλικό και καρτ ποστάλ, περιοδικά και εφημερίδες, καθώς και μια συλλογή βιβλίων με 2.500 περίπου τόμους ‒Ελλήνων και ξένων συγγραφέων‒ που εκδόθηκαν στην Αίγυπτο από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα. Υπολογίζεται ότι η Βιβλιοθήκη του Τμήματος συγκεντρώνει το 70% περίπου της συνολικής εκδοτικής δραστηριότητας των Ελλήνων στην Αίγυπτο.
Τμήμα Παραστατικών Τεχνών
Στο Τμήμα φυλάσσονται ιδιωτικά αρχεία και συλλογές, φωτογραφικά τεκμήρια, αυτοτελείς και περιοδικές εκδόσεις, έντυπα προγράμματα και μουσικά τεμάχια, αφίσες και ποικίλο υλικό εφήμερου χαρακτήρα, που αφορούν την ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή στο θέατρο, τον κινηματογράφο, τη μουσική και τον χορό από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.
Φωτογραφικό Αρχείο
Το Φωτογραφικό Αρχείο περιλαμβάνει φωτογραφίες από τα μέσα του 19ου μέχρι και το τέλος του 20ού αιώνα. Πορτρέτα διακεκριμένων μορφών της πολιτικής, λογοτεχνικής, καλλιτεχνικής και οικονομικής ζωής, αλλά και αγνώστων, σε όλες τις εκφάνσεις του καθημερινού βίου, τοπία και απόψεις από όλη την επικράτεια, ιστορικές εικόνες από τη δράση των ενόπλων δυνάμεων (Βαλκανικοί Πόλεμοι, Μικρασιατική Εκστρατεία, Αλβανικό Μέτωπο κ.ά.), απεικονίσεις μνημείων και αρχαιοτήτων.
Χάρτες
Η Συλλογή Χαρτών του ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ περιλαμβάνει περισσότερα από 2.000 φύλλα χαρτών της περιόδου 1830-1950, κυρίως του ελλαδικού και του βαλκανικού χώρου.
Εφήμερα
Η συλλογή των εφήμερων αποτελείται από διαφημιστικά ημερολόγια τοίχου, συσκευασίες τροφίμων ή ενδυμάτων, προεκλογικές αφίσες και φέιγ βολάν, μετοχές και ομολογίες, διπλώματα και ποικίλα άλλα τεκμήρια του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού βίου.
Βιβλιοθήκη
Η Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ αριθμεί σήμερα περισσότερους από 100.000 τίτλους βιβλίων, περιοδικών, ημερολογίων και εφημερίδων, καλύπτοντας την εκδοτική δραστηριότητα του 19ου, του 20ού και του 21ου αιώνα στην Ελλάδα. Κατατάσσεται ανάμεσα στις σημαντικότερες και, σε ορισμένες ενότητες, στις πιο ενημερωμένες βιβλιοθήκες της χώρας.